Дүнзэн байшингийн зузаан нарсан хаалга хөпхийтэл онгойх чимээнээр гүн нойрноос сэрэв. Утсаа шүүрэн цаг хартал 07.20. Илч нь харьж буй намрын сармигар шар нарны туяа давхар шилтэй нарс модон цонхыг нэвтлэн байшин доторхыг бүлээцүүлж ядан байхуйд сэрүүн тунгалаг агаар үүдээр эз дийлэн түрж орж ирснийг ч хэлэх үү, даруйхан хувцаслаад өглөөний ажилд гарахаар өндийв.
-Ээ, өлөн гэдэhэ хэмжүүрээр
Үргэhэ нойр hургаалаар гэж мэдэхүүв дээ? хэмээн гаднаас орж ирсэн өвгөн баавай хөрсөн пийшинд мод, холтос нэмэх зуураа ёжтой гэгч нь хэлэв. Ил шулуун үгэнд нь бантсандаа 10-ын бидонтой зайрмагтсан усаар нүүр, гараа шудраад үнээн зэл рүү харайлгалаа. Очуут саяын үгний утгыг Цолмон эгчээс асуухад “Ууж идэх нь хэмжээгээр, унтаж хэвтэх нь сурснаар хэвшдэг ээ л гэсэн үг. Санаа зоволтгүй, ахай маань угийн шооч зантай, хэтэрхий шулуун шударга хүн байгаа юм” гээд инээмсэглэв…
Үүнээс 48 цагийн өмнө би Улаанбаатар хотод ердийн өдрүүдийн нэгэн адил ажилдаа яаран босож байв. Харин одоо бол хотоос 600 км-ийн алсад байх Хорь буриадын нутагт ирчихсэн, домог түүхт Балжийн голыг өгсөж уруудан үнээ тугалтай хөөцөлдөж, өглөөний саалинд гарч байгаа минь бага насандаа очсон зүүд ч шиг, эсвэл багадаа сонссон үлгэр ч шиг санагдах.
Зүүд, үлгэрийн алин ч бай, өөрөө зохиосон нь үнэн юм болохоор таатай. Зай нь дуусаад зогссон цагийн зүү мэт бүх зүйл ямар ч “хөдөлгөөнгүй” нэг хэвийн санагдах үед хааяа ямар нэгэн шинэ содон, гэнэтийн зүйл турших дуртай төрлийн хүн л дээ. Тэгээд л хөдөөх ахуйн намрын гоо үзэсгэлэнг, намрын гуниг ухаарлыг дахин шинээр мэдрэхээр энэхүү гэнэтийн аяллыг бодож олсон хэрэг. Аялал гэнэтийн байх тусмаа л адал явдалтай, илүү адармаатай байдаг хойно. Намар угаас улирал төдий биш урлаг юм бол “жинхэнэ урлаг”-ийг Дадалаас үзэх ёстой гэсэн олон жилийн нууцхан хүсэл минь цаг, зүгийн учрал зохиролоор шуурхай бүтэж, хоёрхон цагийн дотор явах унаагаа, байрлах айлаа, уулзах хүнээ олчихсон сууж байв даа.
Дурсамжаас дурсамжийн хооронд замчлах жолооч хархүү Цогтоог хөөрхөн адал явдал болж байж “Дадал сумын хамгийн том зарын нэгдсэн групп”-ээс олж авав. Үг дуу цөөтэй, дуулгавар ч гэж дурдан, тэвчээр ч гэж үдээр. Үхрийн махыг үнхэлцэгэнд нь багтаана гэдэг шиг цагаан “Приус 30”-ынхаа тэвшинд хүмүүсийн ачаа барааг багтаах гэж ахин дахин ачиж буулган овгонох зуураа “Хотоос гарахад л ингээд удчихдаг юм. Дадалаас бол гайгүй шд. Хөдөөгийнхнийг мэднэ биз дээ, захаас энэ тэрийг цуглуулж явсаар байтал хамаг цаг авчихдаг” гээд аргадах, учирлахын хооронд бувтнана. 14.00 цагт Нарантуул захаас хөдлөхөөр тохирч очсоноос хойш дөрвөн цагийн дараа хотоос гарахын үест цаг, минут бүрээр яарч давчдаад байсан адгуу зан минь ч аяндаа хүлцэн тэвчиж эхэлсэн байлаа. Төмөр хүлэг мэдээж арьс махан үнхэлцэг шиг сунахгүй тул зарим нь багтаагүй ачаагаа өвөр дээрээ авснаар зам сая нэг шуудрав.
Дов болгон нь домогтой, домог болгон нь хуучтай Дадал сайхан нутгаар айлчин гийчин тасардаггүй бөгөөд ажилч хичээнгүй буриад зон олон, ахуй байдлынхаа талаар жолооч хаа нэг товч танилцуулга хийнэ. Эрт цагийн үүх түүхээс дурдвал эзэн Чингис хааны унасан газар Дэлүүн болдог, угаасан ус Хажуу булагтай, хожуу үеийнхнээс онцолбол радиогийн “бүдүүн дуут” Базарын Цэдэндамба, Сэнгийн Эрдэнэ зэрэг суу билигт баавайнуудын төрж өссөн Сэрүүн галттайн нутаг, эдүгээ цагийнхнаас Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, орчуулагч М.Равдандаш, постмодернист найрагч Б.Галсансүхийн тоонот юм шүү дээ. Галсаа найрагчийн Үнээдэй нютагт зуслангийн байшингууд нь бөмбөлөгс мэт улайран, алтан шаргал жорлон гэрэлтэж, ногоон онгоц шанаагаа тулан бодлогоширч байдаг гэнэм. Уураг тархи мэт үүлс нь сэмжилж, үдшийн сарны гэрэлд чогчиго исгэрч, хатсан аргалын дор үүргэвчтэй цох нойрсож байдаг “Үнээдэй нютаг”-ийн тухай үлгэр, зүүд шиг төсөөлөлд автан намрын шар талыг эвхэн туулсаар зорьсон газраа хүрэв.
Нарийн хялгана сугсран алтарсан талаас гэнэт мөнх ногоон нарсны оронд хөл тавих цаг хугацааны гармаар гаталсан мэт ер бусын юм гээч. Дадалынхан битүү нарсан ойгоосоо жилийн дөрвөн улирлын турш хамгийн цэнгэг агаар амьсгалдаг, дээрээс нь “Онон, Балжаараа далайд гарцтай сум” хэмээн өөрсдийгөө хөөрхөн дөгөөдөг нь учиртай. Онон, Балжийн голууд Амар мөрөнд цутгаад улмаар Номхон далай хүрдэг болохоор тэр. Сумын төвөөс хойшхон Балжийн голын Баянцагааны булан гэдэг газарт намаржиж буй Дамдины Баатарцогт гуайнд очихоор зорьж явааг сонсоод жолооч хархүү “Баянцагааныг манайхан “Гурван Баатарын нутаг” гэдгээр нь андахгүй. Баатарцогт ах бол тэрхүү гурван баатарын нэг нь шүү дээ” гэж нэмэлт мэдээлэл өгөв.
Халиурсан буурал үсээ хааш яаш малгайгаар дарсан, перкесдээд түлчихсэн юм шиг гал улаан сахалтай амандаа Р.Чойномын “Буриад” найраглалд гардагчлан монцгор мөнгөн трубка зуусан, насандаа баймгүй бүргэдийнх шиг хурц эрэмгий харцтай, хурдан шаламгай хөдөлгөөнтэй энэ хүн бол мөнөөх Д.Баатарцогт баавай. Багадаа айлынхаа эгчээр орос үлгэрүүд уншуулж зүүд мөрөөдлийн шидэт ертөнцөөр аялан, зураг, хуудас бүрийг нь шимтэж өссөн “Үүлэн бор”-ын Иваныхантай гадна төрх нь нэлээд төстэй. Би гэдэг хүн гарцаагүй цаг хугацааны гармаар буцаад хүүхэд насандаа очсон мэт санагдахыг яана. “Буриадуудын аж байдалтай танилцахаар хотоос ирсэн сэтгүүлч гэснүүв дээ. Сэтгүүлчид олон янз байх шиг. Чи хө, хэрэгт дурладаг нь уу, хэрэг мандуулдаг нь уу, хэрэг бүтээдэг нь үү” хэмээн ам асуух үг хэл, үйл хөдлөл, байр байдлаас нь ажиглавал “Бавайсан сахалтай Баатарцогтын нагацыг бага хүнээр бодоо юу даа чи” гэдэг дуу шууд л санаанд буухаар.
-Энэ хойно, Гансүхийнд киноныхон зураг авч байна гэснүүв дээ. Хамниган буриад, Хорь буриадуудын зөрчлийн тухай кино гэж дуулсан.
-Үгүй байх аа. Буриад зон олны тухай л эртний туульсын кино гэсэн. Бид сая зураг авалтын талбайгаар нь орчихоод ирлээ.
-Аан. “Мойлхон” шиг кино байвал ч яах вэ.
-“Сэрүүн дуганы мөхөл” гэж сайхан кино байна шүү дээ.
-“Сэрүүн дуганы мөхөл” бол буриадуудыг яаж хэлмэгдүүлсэн тухай тодорхой сайн гаргаагүй, хайр сэтгэл гээд нэг талыг нь л харуулсан… гэх өвгөн баавайн дуу хоолойны өнгөнөөс энэ сэдвийг ингэсгээд хаах ёстойг ойлголоо. 1930-аад оны их хэлмэгдүүлэлтийн үеэр Хэнтий аймгийн Дадал суманд нийт эрчүүдийнх нь 70 гаруй хувийг буудан хороож, хонь төхөөрөх эр хүнгүй болтол нь хоморголон устгасан гашуун түүх буриад зоны сэтгэл зүрхэнд арилшгүй ул мөрөө сийчин үлдээжээ. Хадлангаа хадаж явсан гэмгүй нагац өвөөг нь нэг л өдөр “хүн дутсан” гээд нөхөөсөнд аваачаад буудан хороосон гэдэг. UBS телевизийнхэн буриад зоны тухай кино хийхээр Дадалд ирж, зохиолчоор нь өнөө цагийн үгийн урлагийн нэрт мастер, сэтгүүлч бидний хүндлэлт ах Баастын Золбаяр ажиллаж байхтай гэнэтийн аялал минь таширлан таарсан тул кино зургийн талбайгаар хамгийн түрүүнд дөрөө мултлан буусан тухай Д.Баатарцогт гуайтай үг сольж суугаа нь энэ.
Октябрийн хувьсгалын үеэр ч, сүүлд ч тэр большевикууд чинээлэг буриадуудыг “нударган баячууд” хэмээн хавчин хяхаж, мал адгуус, эд хөрөнгийг нь тонон дээрэмдэж, хураан цөлмөж байсан тул бүл саахалтаараа нэгдэн Монгол руу морин тэрэгтэй нүүдэллэсэн олны дунд есөн настай Мөнхийн Дамдин гэр бүлийн хамт байлаа. 1918 оны хаврын сүүлч сард Чита мужийн Хёлга хэмээх газраас гарсан тэд Яблоновын нурууг давах аргагүй тул тойрон нүүдэллэж хоёр жилийн дараа буюу 1920 онд Дадалд ирж байж.
Монгол хүртэлх урт холын нүүдлийн зам хүнд бэрх, өвчин туссан хүүхэд багачууд, улдаж ядарсан өндөр настнуудаа цаг бусаар алдаж, шөнөөр хөдөөлүүлнэ. Мал адгуусаа тонуулчдад алдахгүйн тулд өдөр нь ой тайгад бүгж, шөнөөр явна. Зарим айлууд авч гарсан хатуу эдлэлээ морин тэрэгнийхээ мөөр дугуйны гаднах төмөрт шавж бүрэн бүтэн авчирчээ. Харин Дамдины ээж өвөг дээдсээс үлдсэн хатуу эдлэлүүдээ “Цаг сайхан болохоор эргэж ирээд авна” гээд буриадуудын түгээмэл хэрэглэдэг чихгүй тогоонд хийгээд өвөлжөөнийхөө ойр нарс модны доор нууж үлдээсэн гэдэг. Өвөг дээдсийнх нь өмч хөрөнгө тэнд үүрд үлдсэн ч үр хүүхдүүд нь энд энх саруул төвхнөх хувьтай байж. 100 гаруй жилийн өмнө хойноос анх л ирж буусан Баянцагааны булан хэмээх газарт өдгөө Дамдины 12 хүүхдийн зургаа дахь нь буюу Баатарцогт өвөг дээдсийнхээ буурийг сахин аж төрж байна. Ах дүү 12-оосоо ганцаараа мал дээр гарсан нь тэр юм.
Дарханд Артилерын ангид гурван жил цэргийн алба хаахдаа багагүй шуугиулж явсан хөдөлгөөнтэй эр. Малчин цэрэг гээд толгой цувдай голдуу оноогоод байхаар нь нэг өдөр “тэсэрч” маллагааны хониноосоо төхөөрч зооглоод зогсохгүй үеийнхэнтэйгээ дарвин шөнөжин бужигнаад сэртэл Улаанбаатарт байх нь тэр. Наанадаж цэргийн ангийн, цаашилбал социалист өмч хөрөнгөнд дураараа “халдсан”, бусдыг уруу татаж цэргийн ангиас “оргосон” нөхөр хэргээ хар толгойгоороо хариуцан сахилгад хэд хоног суух энүүхэнд. Харин нөхдөдөө хир халдаахгүй. Томоогүй сахилгагүй нь гэм биш зан болохоос үг, үйлдэл нь ил, номын хорхойтон түүнийг нөхөд нь ихэд хүндэлнэ, элгэмсгээр хүрээлнэ.
Цэргийн албаа хаагаад Дадалд очиж хөгшин аав, ээжийгээ эргэж намрын ажилд нь хань бараа болоод буцах байсан түүнд тухайн үеийн сум нэгдлийн намын хорооноос “зам явах” буюу буцах бичгийг нь цохож өгөхгүй удааснаас болоод Төмөр замын техникумд машинистаар орох шалгалтаасаа хоцорчихов. Сум нэгдлийнхэн “Хаа сайгүй хүн бүлгүй хэцүү байхад намрын ажил дуусгалгүй явах гэлээ, чи” хэмээн зад захиргаадсан энэ хэд хоногт 21-тэй залуугийн хувь тавилан орвонгоороо эргэж, машинист бус малчин болохоос өөр сонголт үлдээсэнгүй.
Ах дүүс нь бүгд дээд сургууль, техникумд суралцахаар одоход хөгшин аав, ээжтэйгээ голомтоо сахиж үлдсэн Д.Баатарцогт 30 хүртлээ эхнэр авахгүй сумын төв, хөдөөгийн хооронд хэсэг хийцгүйрч. Үеийн залуустай дарвин ан ав хийж, найр наадам хэсэж, нанчилдаан зодоон болж явахдаа гэвч аав, ээжийнхээ сэтгэлийг чилээхээр айхтар муу юм хийгээгүйг төр, түмэн мэднэ гээд бардамхан залуу насаа гүдэсхэн дурслаа. “Удмаа усанд хаяагүй хүн” гэж буриадууд хэлцдэг аж. Аав М.Дамдин нь Цэргийн ерөнхий сургуулийн Улстөрийн анги төгссөн, Цэргийн дарга, бэлтгэл офицер, хожмоо сумын Намын үүрийн дарга хүртэл хийж явсан боловсролтой, зарчимч хүн тул сайн эцгийн нэрийг гутаах эрх түүнд үгүй.
Нэгэн Шинэ жилийн баяраар сумын төвд сул сугсарч яваад ээждээ ихэд зэмлүүлэн гарахдаа “Тэгвэл маргааш эхнэр авчихъя л даа” хэмээн палхийтэл хэлэх нь тэр. Арванхоёрдугаар сарын 30-ны өдөр шүү дээ. Маргааш нь сургуулийнхаа Шинэ жилийн баярт оролцохоор хөөр баяр болж байсан зээ охиноо аваад самган шөнөдөө хөдөө гэрээдээ “хурдалж”. Очоод хөгшнөөсөө учрыг асуутал “Эхнэр авах тухай юу ч хэлээгүй дээ. Гэхдээ цаадах чинь сүүлийн хэдэн өдөр бууз чимхээд хөлдөөгөөд байсан шүү” гэснээр жинхэнэ хэрэг мандаж. Үнэхээр ч амбаартаа хоёр 40-ийн бидонд дүүрэн бууз хийгээд хөлдөөчихсөн байж. Буриадууд хурим, найр аливаа баяр ёслолыг нарийн дэг жаяг, ёс уламжлалын дагуу хөл ихтэй зохион байгуулдаг учраас зэхэж бэлдэх зүйл зуун задгай байсан ч бүтэх юм бүтэхээрээ болж Баянцагааны буланд Д.Баатарцогтын хурим тэр жилийн арванхоёрдугаар сарын 31-нд нижгэр болсон юм гэдэг.
Буриадууд бэр буулгахдаа өрхнийх нь оосорт хадаг уяж орхиод, эцэг эхэд нь хэлэлгүй сэм аваад явдаг тэр уламжлалын дагуу гэргий нь болох Ю.Маша хэмээх бүсгүйг найзууд нь 31-ний оройны бүжгэнд хамт орох нэрийдлээр гэрээс нь “оргуулахдаа” өрхөнд нь хадгаа уяад ёсыг гүйцээжээ. Үг дуу цөөтэй ч зон олонтойгоо эвсэг найрсаг, улс амьтанд тусархуу, үйл ажилд гаргууд Ю.Маша ойр зуурын юмаа хэзээний зэхэж баадагнаад гадаа нуучихсан байснаа мэдээж авалгүй яах вэ. Гурав хоногийн дараа хүргэний талынхан албан ёсоор хадаг барьж очоод бэрээ гуйхад “Охиныг минь хэнийх бэр буулгачихав гээд хэрэндээ тэвдэж байлаа. Тохитой томоотой айлд очжээ” гээд хадгийг нь шууд авснаар хоёр талд дахин хөлтэй найр үүдэж.
“Ахайгийн минь хамгийн дуртай хоол бууз. Гэхдээ баргийн хүний хийсэн бууз таалагдана гэж үгүй. Дэлгүүрийн буузыг бол голоод идэхгүй. Өөрөө буузыг хачин сайхан амталж, хурдан ч хийдэг. Гараар татсан махтай, нимгэн гурилтай, шүүс ихтэй байх ёстой гэдэг” хэмээн нагац дүү Цолмонг хуучлахаар нь “Яанаа миний хийсэн бууз таалагдахгүй байх вий дээ” гээд бэргэх маягтай болоод явчихлаа. Цолмон эгч бол нагац өвөө, эмээ дээрээ Баатарцогт ахтайгаа хамт өссөн, ахаасаа болоод Шинэ жилийн баяртаа ч оролцож чадалгүй хөдөө буцдаг нөгөө охин юм. Өдгөө ч ахдаа хань болж зун, намартаа үнээ малаа адгуулан хотоос ирүүт очуут байх. Багшийн дээдийн утга зохиолын анги төгссөн Цолмон эгч бидний яриа хонин амаар нийлнэ гэж жигтэйхэн. Ирснээс хойших энэ хэдэн өдөрт түүнтэй элдвийг хуучлан Балжийн шугуйгаар хөглөрсөн их навчин дунд хоёр хүүхэн үрэл мойл түүж, үнээ тугал эргүүлж, аагтай цай хандлан, аньстай ундаа дарж, сааль сүү базаан, саахалт айлаар зочилж, зэвэг загас шарж, зөөхий цөцгий цохиж, “ёпоошиг” (содатай буриад гамбир) барьж, усанд явж, тогоо тавьж, нэрмэл хүртэж, шөнө дүл болтол юу эсийг хийх вэ. Баян хангайн хишгийг амьжиргаагаа болгосон бахархмаар ажилсаг шаавай улс юм.
Нойрноос бусдаар бол тийм ч ажилгүй хүүхэн биш гэдгээ өвгөн баавайд битүүхэндээ бас харуулчих санаатай би хэрэндээ нэр хичээх. “Халхууд ажил муутай улс. Дээр үед манай энд хадланд гарсан харчуул нь ажлаа хийхгүй гол өгсөж уруудаж давхиад байхаар нь ажлаа хийгээч гэтэл “Хадлангаа хадаад, тэр хусны салаанд хавчуулчихсан шүү дээ” гэж. Тиймхэн өвсөөр яах юм бэ гэхээр “Муудсан хурга, ишгэнд өгнө” гээд давхичихсан гэдэг” хэмээгээд пар пар инээж байсан нь нүдэнд төсөөлөгдөөд болдоггүй. “Өнөөдөр би сайхан бууз хийе” гэдэг минь л түргэдчихлээ дээ гэж бодогдох. Хоолныхоо үеэр сармисыг багцаар нь барьж байгаад идчихдэг өвгөн баавай 10 гаруй бууз лав суурин дээрээ идэх шиг болсон, хөлсөө шудрангаа “Ийм сайхан буузыг залуудаа бол жигнүүр жигнүүрээр нь иддэг байлаа” гэхэд нь сая нэг санаа амрав.
Буриадуудын хувьд хадлангийн улирал бол хамгийн их ажилтай үе. Хадлангийн үеэр Дадалд согтуу хүн үзэгдэхгүй. Өвс ногооны шим боловсорч гүйцэх үе буюу наймдугаар сарын 3 (эльден сар)-наас есдүгээр сарын 14 (сэмүүн сар)-ний хооронд эр, эм, хөгшин залуугүй хөдөлж байж хадлангаа бүрэн хадаж дуусгана. Эднийх намартаа 2000 гаруй бухал өвс хаддаг бөгөөд “Бүлтэй бол юухан байхав, гуравхан өдрийн ажил шүү дээ” гэх өвгөн баавай жил ирэх тусам хөлсөөр хадлан хадах харчууд цөөрөх болсонд цухал нь эрхгүй төрнө. “Бензин түлш, хоол ундыг нь даагаад, өдөрт 200-250 мянган төгрөгөөр өвс хадуулъя гэхэд л хүн олдохгүй байна шүү дээ. Залуус улам л залхуу залхаг болоод байх шиг. Миний бодлоор 2021 оны сонгуулиар хүүхдийн мөнгийг 100 мянга болгосноос хойш халамжинд ханачихаад ажил хийх хүнгүй болсон. Хүүхдийнхээ мөнгийг өөрсдийнх гэж боддог, үрдэг хүмүүс мөн ч горьгүй ээ. Энэ Монгол ер нь хэзээ өөдлөх юм бэ??? Бидний мэдэх юм ч гэж юу байх, өнгөрөө юмавдээ” хэмээн толгой сэгсрэх. Түүний хувьд тэтгэврийн мөнгөө нэг ч төгрөг дутаалгүй хотод суугаа эхнэр, хүүхдүүд рүүгээ шилжүүлдэг тухай Цолмон эгчээс сонссон. Ах минь насаараа ямар ч шуналгүй явсан хүн. Эд хөрөнгө, эрх мэдэл, элдэв зүйлд ер шунахгүй. Айлууд уулнаас бүдүүн, хуурай модыг машин, трактороор авчраад түлж байхад ах маань унаанги мод, бургас голдуу түүнэ. “Энэ модоор чинь олигтой гал болохгүй юм” гэж намайг дургүйлхэхээр “Энэ сайхан ой модоо ингэж цэвэрлэж байхгүй бол болохгүй” гэнэ.
Д.Баатарцогт гуайн “Гурван Баатарын нэг” гэгдэх болсон түүх сонирхолтой. Гуч гаруй жил ханилсан самганаа өвчнөөр алдаж, орчлонгийн өдөр, сар, жилүүдийг ганцаардал хэмээх оргүй хоосонтой ханьсан нурж нэг, сөрж нэг туулж явахад нь Улсын анчин Зундуйдагва гуай түүнд аминчлан эр хүний ид хав, цог залийг урт удаан хадгалдаг гэх нууц жороо хэлж өгсөн тухай нутгийнхан үлгэр домог шиг ярьдаг гэнэм. Ямар хувь ерөөлөөр ч юм, тэрбээр 60 шахсан хойноо 19 настай нутгийнхаа сэвгэртэй дэр нэгтгэн хүү, охинтой болж, өргөмөл ганц хүүгээ хоёр сайхан дүүтэй болгожээ. Нутгийн анчин баавай Зундуйдагва гуай өөрөө насны эцэст залуу сэвгэрээр цайгаа чануулж, хөлөө хучуулсан нэгэн тул тэрхүү нууц жороо аминчлан хоёр, гуравхан хүнд хэлсэн байх магадлалтай нь бүгд Баатар нэртэнгүүд гэхээр бас л сонихон.
Бурхан халдун, Дэлүүнболдог, Хажуу булаг, Түнхэлэг горхи, Битүү модот уул, Добу мэргэн, Дува сохорын хиргисүүр, Бодончарын өвсөн эмбүүл, Чингисийн Хар тугийн овоо зэрэг “Монголын нууц товчоо”-ны домог түүхт газар орон, уул ус Дадалынх. Гурван нуурын голд дүнхийх Эзэн Чингис хааны мэндэлсний 800 жилийн ойгоор бүтээсэн Чингисийн гэрэлт хөшөө, Дэлүүн болдогоос баруун урагш хагас км зайд орших Энергийн овоо, Бодончарын өвсөн эмбүүлээс зүүн урагш 2 км-т Монголын шашин, төрийг хослон баригч YIII Богд хааны сүүлчийн хатан Гэнэнпилийн гэрийн буурь бүгд тус тусын домог түүхийг хүүрнэн байх.
Энергийн овоо нь Хамрын хийдээс илүү их энергитэй болохыг тусгай багажаар тогтоосон тухай Дадалын яруу найрагч, үндэсний бөхийн тайлбарлагч Б.Алтанхүү бахархан шагшин ярих. Дадалд бичиг соёлын хүмүүс зорьж очвол “алтан нутгийн Алтанхүү” гол усаа, домог түүхээ, зон олноо үгийн цэц гайхуулан танилцуулах хөтчийн үүргээс ер цааргалдаггүй нэгэн. Түүний шимтэй сайхан яриагаар хачир хийн замчлуулж, Цолмон эгч бид хоёр домог түүхийн жимээр нэгэн өдөр аялсан билээ. Урсгал дөлгөөн Балжийн голыг бирваазаар гаталж, уйлж суугаа бүсгүйд хань болон дуугаа хураасан мэт чимээгүй намиатах шугуйд нь орчлонгийн элдэв сонинг хүүрнэлдэн байхуйд шингэх нарны шижир туяа намрын гоо үзэсгэлэнг улам ч тодотгоно. Байгалийн ийм нэгэн сонгодог уран бүтээл төрөх агшны гэрч болж, үүнийг л шимтэхийн төлөө танихгүй газар, мэдэхгүй хүмүүс рүү аяллын жолоо залсан гэлтэй. Зөв санаж явахад зөөлөн ээл замбуулин гэдэг юутай үнэн.
Домог цадигтнуудын дунд өөрийн эгэл оршихуйгаар бас нэгэн домог болж яваа өвгөн баавай хот руу буцах сүүлийн өдөр минь “Ид ажлын үеэр ирсэн учраас Буриад найрыг үзэж чадаагүй чинь тоогүй. Дараа заавал ирээрэй” гээд үдэн гаргаж өгсөн сөн.
Мөнх ногоон хайрын нарсан төгөлд нь зориуд төөрчихмөөр hайхан нютаг. Мөнх бусын жамыг сануулж мөд даанч бурханд зорьсон hайхан баавай…
